معمای محرومیت

عبدالمجید برهانی

دانشجوی علوم‎سیاسی

در این چند روز پسین حرف و حدیث‎های فراوانی پیرامون سهمیه‎بندی کانکور و سهمیه‎ای شدن فرصت‌‌های تحصیلات عالی دانشگاه‎ها در فضای عمومی و مجازی ردوبدل می‎شود. اغلب این دیدگاه‎ها انتقادی است و برنامه و طرح جدید را تبعیض‎آمیز، خلاقیت‌کش و ضد حقوق شهروندی و در ستیز رقابت سالم می‎دانند. از چند و چون برنامه‌ی سهمیه‎بندی که بگذریم، چون سازوکار اجرایی و جزئیات آن دقیقا مشخص نیست، اما سوال اساسی این است که چرا چنین طرحی در دستور کار وزارت تحصیلات قرار گرفت؟ عقبه‌ی استدلالی این برنامه چه است؟ چه ضرورت و منطقی متولیان تحصیلات‎عالی را به این برنامه سوءتفاهم‏آفرین و تنش‎زا کشانده است؟ به‎نظر می‌رسد، طرح و تدوین، و تصویب و اجرایی‎شدن چنین برنامه و سیاستی ریشه در احساس محرومیت دارد؛ محرومیت قوم حاکم. منطق «توسعه‌ی متوازن کادر» نیز که به آن توسل جسته می‎شود، در همین نکته نهفته است. گویا مردمان و اقوام غیرپشتون در میدان تحصیلات عالی و کادرسازی، گوی سبقت را از مردمان پشتون ربوده‎اند و آنان در این زمینه، فقیر و محروم قرار گرفته اند. حال با این برنامه و سیاست می‎خواهند این محرومیت و کاستی به‎نحوی جبران شود و توازن در شمار کادرها و فارغ‎التحصیلی‌ها رعایت گردد. نگرانی رییس‎جمهوری، جناب اشرف‎غنی در نامتوازنی زندانی‎ها نیز در همین راستا قابل فهم و تبیین است.

اما این داستان پیشینه‌ی جالب دارد که باورش برای خیلی‌ها شاید سخت باشد. در طول تاریخ 300 ساله‌ی افغانستان که سلاطین و امرای پشتون حُکم می‌راندند، سیاست حذف و حرمان در مورد اقوام غیرپشتون اعمال شده است. روایت رسمی دربار و کتب معتبر تاریخی نیز محرومیت اقوام و گروه‎های قومی غیرپشتون را تایید می‎کنند. از سراج‎الاخبار کاتب که روایت رسمی و مویَّد دربار است و سرنوشت غم‎انگیز سیاست حذف هزاره را روایت می‎کنند، تا «افغانستان در مسیر تاریخ» و «افغانستان در پنچ قرن اخیر» که هر یک گوشه‎هایی از داستان تراژیک محرومیت اقوام غیرپشتون، و ستم و سیاست سرکوب حکما، امرا و نخبگان سیاسی پشتون در حق این جماعت را نقل می‎کنند. تا بوده و تاریخ کشوری به‎نام افغانستان به یاد دارد، این اقوام‎ غیرپشتون بوده‎است که سرزمین‎شان غصب شده و ناقلین در آن جابه‎جا گردیده‎است، این اقوام غیرپشتون بوده‎است که به‎نام یاغی سرکوب شده و قربانی قتل عام و تاراج بوده‌اند، و دار و ندار شان را حاکمان پشتون به عنوان جزیه و مالیات و خراج از آن‌ها ستانده‎است. اقوام غیر‌پشتون بوده‎اند که در طول زمام‎داری و حکم‎رانی سلسله‌ی پشتون‎ها از همة حقوق حقه و انسانی‎شان محروم بوده و هزاران گونه جَور و ناروایی بر آنها رفته است.

اما ام‎روز به گونه‌ی طنز همان قوم حاکم و ارباب که بر دیگران ستم روا داشته و بر دیگران محرومیت تحمیل کرده‎است، ادعای حرمان و بی‎بهره‎گی می‎کند و از تبعیض و رشد نامتوازن صحبت می‎کند و آخردستی این امر سر از طرح و برنامه‎های چون سهمیه‎بندی تحصیلات درمی‎آورد.

آیا این ادعا، اساسا درست و قابل تأیید است؟ یا ادعایی است پوچ، و صرفا با انگیزه‌ی غارت بیش‌ترِ فرصت‌های محدود از دست دیگران صورت می‌گیرد؟

شواهد و قراین ظاهری نشان می‌دهد که این ادعا درست است؛ یعنی قومی که 300 سال حکومت کرده است و هم‎واره برای محروم‌سازی دیگران کوشیده است، اکنون خود محروم‌ترین‌ است. حال باید از چرایی و عوامل این محرومیت پرسید. به‎راستی چرا چنین شده‎است؟ چه اتفاقی افتاده است که «آقابالاسرها» و «قوم در ناز و نعمتِ» حاکم به چنین روزی افتاده و دُچار محرومیت گشته است؟

شاید شماری از عوامل در بستر تاریخ دست به‎دست هم داده و وضعیت کنونی را برای گروه قومی پشتون رقم زده‎است. اما به‎نظر صاحب این قلم، در میان این عوامل یک عامل برجسته می‎نماید و تا امروز نیز پابرجا است، و همانند خوره به تن نیم‎جان این جامعه‌ی بی‌چاره افتاده و آن را از درون متلاشی می‎کند. عاملی که نه‌ این سهمیه‌بندی و نه هزاران سهمیه‌بندی دیگر، احتمالا نمی‌تواند آثار آن را از صورت تباه‌شده قوم حاکم بردارد. عامل ویران‎گری که مثل همان 300 سال گذشته، خشونت می‎زاید و وحشت تولید می‎کند. و آن عامل، «تکفیر» است.

چنان که تاریخ به‎یاد دارد و از تراژیک‎ترین دوره‌ی حذف و سرکوب، ملا فیض‌محمد کاتب، به‌عنوان کاتب رسمی دربار روایت می‎کند، عبدالرحمان با چماق «تکفیر» و توجیه دینی، حمله و تاراج و سرکوب هزاره‎هار را که «یاغی» خوانده می‎شد، موجه جلوه می‎داد و برای این سیاست وحشیانه‌ی خود مشروعیت ایجاد می‎کرد. پدیده‌ی تکفیر که برای حفظ قدرت و صیانت از سلطنت مورد سوءاستفاده قرار می‌گرفت، با «قومیت» نیز عجین شد. از همان آوان و دوران عبد‎الرحمان خون‎ریز، تفکیر در کنار «ننگ قوم» مطرح شد و این دو دوش به‎دوش در خدمت قدرت قرار گرفتند. به مرور و با تحولات مناسبات قدرت و مطرح‌شدن جنبش‎های اسلامی و اسلام‎گرایی، این پدیده در ذهن و روان آن مردمان نیز رسوخ و نفوذ کرد و به افعیِ تبدیل شد که نه‎تنها دیگران امروز از شر آن در امان نیستند و بلعیده می‌شود، که صاحبان و حاملان خود را نیز نابود می‎کند. در واقع این رهبران و نخبگانِ پشتون است که در طول سه سده  مردم را به سمت تباهی مطلق هدایت کرده‎اند. امروز اگر  از در و دیوار مناطق جنوب، کین، تکفیر، خشونت و دانایی‌ستیزی می‌بارد، مسئول این تباهی كسي نیست جز حاکمان و نخبگان پشتون. حاکمانی که از یک‎سو مردم را تحت‎نام «ننگ قومی» به حذف و طرد و نفرت‌پراکنی تشویق کردند؛ و آنان در این مسیر، «قبیله‌ها» ساختند و با استفاده از یکی، دیگری را نابود کرده و سپس نابودی اولی را با همین ابزار زهرآگین رقم زدند. و از جانب دیگر با سؤاستفاده از احساسات مذهبی-دینی موجب گسترش افراطی‎گری دینی شدند. حال وضعیت را به آنجا رسانده‌اند که رفتن به مکاتب در برخی از مناطق پشتون‌نشین «ننگ»، «شرم اجتماعی» و «حرام شرعی» پنداشته می‌شود و هر نوع رابطه با مکتب، یک رابطه‌ی فسادآفرین و تباهی‌آور انگاشته می‌شود.

نتیجه و بیرون‎داد این وضعیت همان است که امروز قوم ممتاز حاکم که در همة تاریخ، امتیازات و امکانات مال آن‎ها بود و از دست دیگران ربوده می‌شد، عاجزانه ادعای حرمان، بی‎بهره‎گی و کم‎بودی می‎کنند و در مناسبات جدید کم می‎آورند. در این ورطه این نکات روشن و ثابت می‎شود که دانایی و خردورزی بر تعصب، لجاجت و نادانی پیروز است. اصرار بر نادانی، زور و قدرت نمی‌آورد، بلکه انزوا، محرومیت و بی‌چارگی می‌آفریند. پس بایسته است که توده‌های این قوم، راه خویش را از نخبگان حرمان‌آفرین و محروم‌ساز جدا کنند و مسیری غیر از «تکفیر» و ابزاری جُدا از «ننگ قوم» برگزینند.

انتهای پیام/خبرگزاری امید